NUH GÖNÜLTAŞ - D.B. TERCÜMAN
Türkiye'nin zor dönemlerinde inisiyatif alan Abant Platformu, dünyanın büyük bir bunalım içinde olduğu bugün de sorumluluğunu küresel düzeye taşıdı. Washington'da yapılan toplantıda Türk ve Amerikalı aydınlar, Türkiye'yi tarihsel süreçte model haline getiren kendine has özelliklerini (İslam, sekülerizm, demokrasi) masaya yatırdı.
Uluslararası sistemin çok ağır bir bunalımla karşı karşıya olduğu günlerde. Zor zamanda aynı masa etrafında buluşma cesaretini gösteren Türk aydınları bu kez Amerikalı meslektaşları ile bir araya geldi.
Washington'da yapılan toplantının başlığı 'İslam, Sekülerizm ve Demokrasi: Türkiye Tecrübesi' idi. İslam dünyası içinde nev—i şahsına münhasır konumda bulunan Türkiye'nin ayırt edici özelliklerini yansıtıyordu bu başlık. Özellikle de Büyük Ortadoğu Projesi'nin gündeme geldiği, Türk modelinin konuşulduğu dönemde Türkiye'nin ele alınması önem taşıyordu.
Johns Hopkins Üniversitesi işbirliğiyle İleri Uluslararası Araştırmalar Bölümü'nde (SAIS) düzenlenen toplantının açış konuşmasını dünyaca ünlü siyaset bilimci Francis Fukuyama yaptı. 1990'lı yılların başında yazdığı 'Tarihin Sonu' adlı makalesi ile gündeme oturan Fukuyama, ''Bence Türkiye'nin bulduğu çözüm diğerlerine örnek bir model olabilir'' dedi. Toplumun dindar olmasının demokrasi ve laiklik ilkeleriyle çelişmediğini belirten Fukuyama, Türk toplumundaki evrimin uzlaşma yönünde olduğuna dikkat çekti.
Toplantının ilk gününe damgasını vuran isim, platformun kurucularından Devlet Bakanı Prof. Dr. Mehmet Aydın oldu. Türkiye'nin inişli çıkışlı olsa da genç bir demokrasiye sahip olduğunu belirten Aydın, cumhuriyetin demokratikleşme sürecinde Osmanlı tecrübesinin zannedildiğinin aksine çok daha etkili olduğunu söyledi. Türkiye örneğinden yola çıkarak İslam ve demokrasinin bağdaştığını dile getiren Aydın'a göre, Tanzimat'la başlayan ve Avrupa Birliği serüveni ile devam eden modernleşme sürecinde dış faktörler en az iç faktörler kadar etkili oldu. Hiçbir dinin sadece kalpte yaşamaya devam edemeyeceğini, dinin gücünü insan ve cemiyetten aldığını, İslami düşüncenin demokrasi ile beraber yaşayabileceğini söyleyen Aydın, ''Demokrasi ağacı zorlama ile dikilemez'' diyerek önemli bir mesaj verdi.
Yeni bir din: Milliyetçilik
'Türk İslamı' başlığını taşıyan oturumda konuşan Kemal Karpat, devlet olmadan işlevini yerine getiren bir dinin bulunamayacağını, din ile devletin temelde birbiri ile bağlantılı olduğunu söyledi. Türkiye'de devletin dini tanımladığını ve ona sınırlama getirdiğini belirten Karpat'a göre, bu bir ikilem. Osmanlı Devleti'nin ilk döneminde devlet ve inanç unsurunun farkına varıldığını hatırlatan Karpat, dindar toplumun siyas'' bir toplum haline dönüştürülmesinden duyduğu rahatsızlığı dile getirdi ve ekledi: ''Milliyetçilik yeni bir din hâline geldi.''
Carter Findley, yaklaşık 40 yıldır Osmanlı üzerine çalışan bir akademisyen. İyi derecede Türkçe bilen Findley, böyle bir toplantının Türkiye ile sınırlı kalmaması gerektiğini, diğer İslam'' anlayışlarla modernizm arasındaki farkların tartışılmasının önemli olduğunu hatırlattı.
İkinci oturumun konu başlığı 'Türk Laikliği' idi. Cengiz Çandar AK Parti iktidarının bir deneyim olduğunu ve Türkiye'nin istisna'' durumunu gösterdiğini söylerken, Elizabeth Hurd ise din, laiklik ve demokrasi kavramlarının dünyanın hiçbir yerinde politize edilmemesi gerektiğini savundu. Demokrasinin temelinde Hıristiyan laisizmi olduğunu hatırlatan Hurd'a göre, Atatürk, sekülerizmle Osmanlı mirasını tamamen devre dışı bırakmak istedi. Atatürk'ün bu uygulaması Hıristiyan Avrupa sekülerizmine uygun değil. Zira, Avrupa kökenli sekülerizm dini devre dışı bırakmıyor; hatta bazı yerlerde daha da Hıristiyanlaşma söz konusu.
Türkiye'de sessiz bir değişim olduğunu belirten Henri Barkey, Turgut Özal döneminde gerçekleştirilen reformların Türkiye'nin bugünlere gelmesinde oynadığı rolü vurguladı. Barkey'e göre Türkiye'de sivil toplum eksikliği var. Çünkü, güçlü devlet—zayıf toplum gerçeği değişmedi.
Din gittikçe güçleniyor
''Önceden Tanrı'nın ölümünden bahsedilirdi, şimdi ise dinin güçlendiği görülüyor'' diyen John Esposito, Türkiye'deki demokratik gelişmenin iyi bir örnek olduğunu söyledi. 1996 yılından sonra Erbakan'ın başbakan olmasını ''En laik devlet, ortaya ilginç bir demokrasi çıkardı'' sözleri ile açıklayan Esposito, kendini siyasal İslamdan ve Refah Partisi'nden uzak tutan Fethullah Gülen Hocaefendi hakkında açılan davanın, devlette dinin yer almasından kaynaklanan korkuyu gözler önüne serdiğini dile getirdi. Esposito, mevcut laiklik yorumuyla Türkiye'nin diğer İslam ülkelerine model olmasının mümkün olmadığını da kaydetti.
Jenny White ise İslam'ın vizyonunu laik demokratik sisteme taşıma girişiminin küresel değil, yerel olduğunu söyledi ve 1980'li yıllardan beri İslamcılığın 'radikal' olduğunu iddia etti: ''Artık bu durum değişiyor. Ve bu Türklere ait bir model. Diğer İslam ülkelerine uyacak gibi gelmiyor bana. İslam şahs'' bir unsur ama kamu alanına girerken onu dışarıda bırakıyoruz. Eskiden, dindar biri siyasete girdiğinde İslamcı olarak görülüyordu. Ancak şimdi öyle değil.''
Derviş'in fikri...
Washington Abant'ın en önemli konuklarından birisi Kemal Derviş'di. Toplantıya katılacağı duyulduktan sonra aldığı eleştirileri dikkate almayan Derviş, büyük beğeni toplayan konuşmasında demokrasi ve laiklik konusunda Türkiye'nin model olabilmesi için mutlaka Avrupa Birliği içinde yer alması gerektiğini söyledi. 2012 yılında 80 milyon nüfusa sahip olacağımızı hatırlatan Kemal Derviş, Türkiye'nin üyeliğinin Avrupa'nın temel politikalarını kökünden etkileyeceğini savundu. Ortaçağ Hıristiyanlığının hortlamaması için Avrupa'nın Türkiye'ye ihtiyacı olduğu; Türkiye'nin üyeliği ile Avrupa'nın çok kültürlü ve çok dinli bir karakter kazanacağı görüşleri de Derviş'in konuşmasında öne çıkan başlıklar arasındaydı.
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi Ahmet Hadi Adanalı İslam'da zorlamanın olmadığı, ikrahı ortadan kaldıran bir anlayışın da sosyal ve toplumsal sözleşmeye müsait olduğu görüşünü ortaya atarken; Gazeteci—Yazar Hüseyin Gülerce, Fethullah Gülen Hocaefendi'nin demokrasiyi uhrev'' ihtiyaçları da içine alacak şekilde geliştirmenin gereği üzerinde durduğunu hatırlattı.
Zaman zaman Türkiye'de yapılan Abant toplantılarını hatırlatan enstantanelerin yaşandığı yuvarlak masa toplantısına daha çok, Türkiye'nin diğer İslam ülkelerine model olup olamayacağı konusu damgasını vurdu. Şahin Alpay, Türk İslamı ve demokrasisinin diğer ülkelere model olabileceği tezini savunurken, Ruşen Çakır ise Türk deneyiminin fazla abartıldığını, Türk İslamı'nın ihraç edilemeyeceğini dile getirdi.
Türkiye'nin model olamayacağını savunanların başını çekenlerden biri de Prof. Dr. Kemal Karpat oldu. ''Şah Rıza Pehlevi Türkiye'yi örnek almak istedi, ama duvara tosladı'' diyen Karpat, modern Türkiye hakkında kanaat sahibi olabilmek için Osmanlı tecrübesinin iyi incelenmesi gerektiğini vurguladı: ''Toplum değişimin şevkini ve motivasyonunu yaşamıyorsa, devrim imkansızdır. Osmanlı döneminin önemi de burada yatmaktaydı. Atatürk, devrimlere karar verdiği zaman toplumda, bu değişikliği gerçekleştirecek motivasyon ve şevk mevcuttu. Pehlevi, medreselerin kapatılmasını örnek alarak, ulema sınıfı ile mücadele etmekle işi bitireceğini zannetti. Bu zan yanlıştı. Humeyni'yi hapse attığı gün Şah kaybetmiş, Humeyni de devrimi gerçekleştirmişti. Ayrıca devlet gururu denen bir kavram vardır. Hiçbir ülke bir başkasının kopyası olmak istemez.''
Eşitlikçi Osmanlı toprak rejimi
Türkiye'nin mevcut durumuna ilişkin önemli bir açılım sağlayan isim Prof. Dr. Elisabeth Özdalga oldu. 'Avrupa açısından bakıldığında ulus devletin kurumsal yapılarını tamamlama noktasında Türkiye'de birtakım eksikliklerin göze çarptığını görürsünüz' görüşünü dile getiren Özdalga'ya göre, bir de Ortadoğu perspektifinden bakılınca, bu kez de Türkiye'nin fazlalıkları ortaya çıkmakta.
Amerikalı panelistlerin yer yer Osmanlı'da orta sınıfın gelişmemiş olmasını demokratikleşme açısından bir eksiklik ve geciktirici faktör olarak değerlendirmelerine karşılık Özdalga, ''Osmanlı toprak rejimi eşitlikçiydi, aristokrasinin ortaya çıkmasına izin vermiyordu, dolayısıyla sınıflar arasında uçurum meydana gelmiyordu. Bu da sınıf çatışmalarını önleyen bir faktör oluşturuyordu'' diyerek, bir taraftan bakılınca eksiklik gibi görünen şeyin, bir başka açıdan bakıldığı zaman eşitliği ve sosyal adaleti garanti eden sigorta işlevi gördüğünü vurguladı: ''Bu tür konuları sadece demokrasi bilincine bağlamak yeterli olmaz. Tarihin ortaya çıkardığı unsurların iyi tahlil edilmesi gerekir. Tarihi uzantılar dikkate alındığında, başka ülkelerde demokrasi ekmenin zor olduğunu görürüz.''
Prof. Dr. Carter Findley'in yaklaşımı da, Arapların Türkiye'yi model olarak almayacağı yönünde. Findley, Arapların Türk modeli yerine ılımlı İslamı tercih edeceğini düşünüyor. Arap âlemi ile Türkiye'nin etkileşim içinde olduğunu söyleyen Kemal Derviş'in görüşü de Türkiye'nin model olamayacağı yönünde.
''Türkiye, öncelikle kendi durumunu gözden geçirmeli, evini temizlemeli. Araplar böyle bir ihraca kucak açacak mı?'' sorusunu ortaya atan Jenny White'a göre, Türkiye'nin Orta Asya'daki ağabeyliği bile uzun ömürlü olmadı. White, Türkiye ekonomik bir açılım getirmediğinden dolayı Orta Asya ülkelerinin Güney Kore ve Singapur'a yöneldiğini vurguladı. Bunun anlamı, duygusal beklentilerinizi aşın. Beklentiniz hayallerle değil, karşı tarafı memnun edecek bir ülke olmakla elde edilebilir, mesajını vermekteydi. Türkiye, dışarıya ekonomik model ihraç etmeli ve çevre ülkeler için umut kapısı olmalıydı.
İlk kez yurtdışında yapılan Abant toplantısı, gerek katılımcıların çeşitliliği, gerekse sunulan tebliğlerin entelektüel düzeyi sayesinde hayli ilgi uyandırdı. Önceki toplantıların aksine bir mutabakat bildirgesi oluşturulmadı. Geçmiş Abant'larla Washington'da yapılan toplantı arasındaki farkı Devlet Bakanı Mehmet Aydın şöyle ifade etti: ''Önceki toplantılarla buradaki toplantı arasında format değişikliği oldu. Önceden, mutabakata varmak için neredeyse boğuşuyorduk. Burada ise daha çok bilgilendirme oldu.''
Tanzimat'tan AK Parti iktidarına
Washington'daki Abant toplantısında, Türk toplumunun geçirdiği dönüşümler ve edindiği tarihi tecrübe anlatıldı. Türkiye Cumhuriyeti tecrübesinin önemi sık sık vurgulandı. Osmanlı'nın son döneminde başlayıp, Cumhuriyet'le devam eden modernleşme olgusunun bugün Türkiye'yi diğer İslam ülkelerinden ayıran en temel faktör olduğu ortaya konuldu.
Tarihi kırılma noktaları olarak Tanzimat'a, cumhuriyetin ulus devlet olarak kurulmasına, çok partili hayatın başladığı 1950'li yıllara atıfta bulunuldu. Askeri darbelerin menf'' dalgalanmalarının Türk toplum yapısı üzerindeki etkilerine dikkat çekildi. 1980'li yıllarda Özal'la başlayan reform hareketinin Türkiye'nin bugün 'model' olarak takdim edilmesinde oynadığı rolün üzerinde duruldu. AK Parti iktidarının 3 Kasım'da iktidara gelmesinin ardından Türkiye ve İslam ülkelerinde meydana gelecek muhtemel siyas'', sosyal ve kültürel dalgalanmalar üzerine fikirler yürütüldü.
Kapanışta söz alan Prof. Dr. Kenan Gürsoy'un altını çizdiği gibi, Abant Toplantısı'nın, 'Türkiye'nin nereden nereye gittiğini en iyi şekilde resmeden' önemli bir platform olduğu belgelendi. Gürsoy, 'Farklılığın farkında olan entelektüel bir tarihimiz var' diyordu. Önümüzdeki aylarda gerek içeride, gerekse dışarıda yapılacak benzeri organizasyonlarla Abant'ın yerelden evrensele giden yolu daha da genişleteceği ortada. Yeni bir medeniyet ufkunda 'kendi' olarak kalmayı baştan kabullenerek çıkılan bu yolda Abant Platformu'nun oynadığı tarih'' rol unutulmamalı.
* * *
CENGİZ ÇANDAR: 28 Şubat'ı Amerika'da da bitirmek
''İslam ve Demokrasi'' ve her ikisine ilişkin Osmanlı tarihinden getirdiği Türkiye tecrübesi gibi cetrefil bir konuda İslam düşünürlerinden alıntılar yaparak öyle etkili ve çarpıcı yaptı ki; konuşmanın ''Akademik kalitesi'' kendiliğinden ''ikna edici bir siyasi mesaj'' vermiş oluyordu. Salonda, Amerikan Dış İşlerinin ve Ulusal Güvenlik Konseyinin Türkiye ile ilgili yetkilileri harıl harıl not tutuyorlardı. Tanıdık bazıları gelip, Prof. Mehmet Aydın'ın geçmişini, özelliklerini bana sordular. Etkilenmişlerdi.
Türkiye'de ki ''28 Şubat ikliminin artık dağıldığı'' haberlerinin; Amerika'da ki bazı Türk yetkililere ulaşmamış olmasından o bazı Türk yetkililerinde olumsuz gayretlerinin gerekçesi de anlaşılabiliyor. Ama, ''Washington'daki Abant Platformu'', hem ilgi, hem katılım düzeyi ve en önemlisi konuşmaların ve tartışmaların içeriği açısından çok tatminkar ve kaliteliydi.
TAHA AKYOL: Gülen İslâm...
Fethullah Gülen çevresinin düzenlediği ''Abant Toplantıları''na İslami kesimlerden ateistlere, liberallere, sosyal demokratlara, muhafazakarlara uzanan geniş bir yelpazeden aydınlar ve akademisyenler çağrılır, konuşurlar.
Bu yıl Washington'da yapılan toplantıda Prof. Jenny White şunları söylemiş:
''Türk İslamı, daha bireysel ve moderndir. Farklı görüşlerin ifade edilmesi de ılımlılığı getiriyor. Keşke Türkiye'de İran'dan akademisyen çağırılarak tartışmalar düzenlense...''
Sosyal araştırmalar gösteriyor ki, Türkiye'deki İslam, liberalleşmiş bir laiklikle çatışmıyor. 19. yüzyıl Avrupasında sanayileşme, şehirleşme, eğitim gibi dinamikler Hıristiyanlıkta önemli bir dönüşüm yaratmıştı: Modernleşmenin getirdiği eşitlik ve özgürlük gibi yeni değerleri benimseyen 'Katolik Rönesansı' ve Protestan ülkelerdeki 'Metodist' cemaatler gibi. (Rene Remond, Religion and Society, in Modern Europe.)
Türkiye bu sosyolojik aşamayı yaşıyor. İlahiyatçıların yeni akademik çalışmalarında da, cemaatlerin okullaşmaya ve sermayeye yönelmesinde de bunu görüyoruz.
Çok tartışılan Fethullah Gülen hareketinde de bunu görüyoruz. Gülen hareketinde derin bir dini vecd ile birlikte, geleneksel İslami ilimler çağdaş bilimle ve özgürlük, eşitlik, diyalog, çoğulculuk gibi modern değerlerle meczediliyor; devlet sistemi olarak liberal bir laiklik benimseniyor. Abant Toplantıları, bunun örneklerinden biri.
Güncellenme Tarihi : 16.3.2016 23:32
