VEHBİ KOÇ'UN SIRLARI...

MİLLİYET YAZARI CAN DÜNDAR'IN YAZISI:

20. yüzyılın başında 15 yaşında okuldan tasdiknamesini alıp küçük bir bakkal dükkânıyla iş hayatına atılan bir adam, nasıl olup da yüzyıl sonunda dünya çapında bir sermayedar haline geldi?
Nasıl bir yaşam, ne tür çalışma ilkeleri, hangi siyasal ve ekonomik ilişkiler vardı bu başarının ardında?..
Vehbi Koç'un 10. ölüm yıldönümü için bir kitap hazırlama fikri doğduğunda aklımda bu sorular vardı.
Yanıtları bulabilmek için Koç ailesinden Vehbi Koç'un özel arşivini açmalarını rica ettim.
İki anahtarla girilen ve bugüne dek "sırlar odası" gibi saklanan arşivin kalın kapıları açıldı.
İçeride, sadece Vehbi Koç'un değil, Türkiye sanayiinin, siyasetinin, ekonomisinin de tarihine ışık tutacak belgeler vardı.
Yakın çağ tarihçileri için hazine değerinde bir arşiv bu...
Çünkü Vehbi Koç, Türkiye'de başka örneği olmayan bir "belgeci..." Hayatına dair tüm bilgileri, belgeleri özenle saklamış. Okuduğu dualardan gördüğü rüyalara, özel mektuplarından partilere yaptığı yardım makbuzlarına kadar her şey dosyalarında duruyor.
Daha da önemlisi, yaptığı her görüşmeden sonra sekreteri Suzan Boray'ı çağırıp görüşmenin ayrıntılı bir özetini yazdırıyor ve ilgili dosyaya koyuyor. Yazışmalarını da bu notların yanına ekliyor.
1 yılı aşkın süre Gürçim Yılmaz'la birlikte bu arşivde çalıştık.
Yaklaşık 4 bin civarında belge taradık. Bunların 400 kadarını ayırdık ve Koç'un kendi kaleme aldığı anılarıyla birleştirip bir kitap hazırladık.
"Özel Arşivinden Belgeler ve Anılarla Vehbi Koç" kitabının 1. cildi önümüzdeki hafta Doğan Kitap'tan çıkacak. Geçen asra ait çok önemli belgeler de bu kitapla ilk kez günışığına kavuşacak.
Bu sayfada Koç'u Koç yapan, 1940'lı ve 50'li yıllardaki siyasi ilişkilerini sergileyen bazı belgelere yer vereceğim. Yarın pazar ekinde özel hayatından bazı belgeleri sergileyeceğim.
Kitabın birinci cildi 27 Mayıs'a kadarki dönemi ele alıyor.
Yakında yayımlanacak 2. cilt 1960-1995 arasını kapsıyor. Onun çok daha ilginç bilgi ve belgelerle dolu olduğunu söylememe gerek var mı?


Vehbi Koç, tek parti döneminden CHP'liydi.
Daha 19 yaşında Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne girmişti.
Ankara'da yeni Cumhuriyet'in kök salmaya başladığı yıllarda ticarete başlamış ve Cumhuriyet'le birlikte gelişmişti.
Doğru zamanda doğru yerde olması, sezgi yeteneği, disiplini ve ilişkileri avantajıydı.
Milletvekilliği tekliflerini ısrarla reddetti, ama Parti divanında görevliydi.
Atatürk, başkent yaptığı Ankara'yı imara koyulunca o da bakkallığı bırakıp önce yapı malzemesi sonra müteahhitlik işine girdi.
Sokaklarda arabalar görünmeye başlayınca otomobil acenteliğini aldı. Savaş çıkınca devletin kamyon ihtiyacını tamamen o karşıladı.
Savaş biter bitmez dünyanın gidişatını sezip büyük Amerikan firmalarının temsilciliklerini almak üzere Amerika'ya gitti. Ampul işine girdi.
Yüzyıl başında Ankara'da çoğunlukla azınlıkların elinde olan ticaret, savaş bittiğinde Koç'un ve milli sermayenin eline geçmişti.
Ancak DP'nin iktidara gelişi dengeleri bozdu.
Vehbi Koç'un 1950-1960 arasındaki notlarının çoğu, ünlü işadamının CHP ile DP arasında sıkışmışlığıyla ilgili...
Bu belgeler, Türkiye'de sermayenin devletle hangi koşullar altında çalıştığını, siyasetle ticaretin ne kadar iç içe olduğunu da kanıtlıyor.

"Gizli el, Mahmut Baler"
Demokratlar işbaşına gelince "CHP'li Koç"a zorluk çıkarmaya başladı. Hesapları, vergileri gözden geçirildi. Daha önce onun acentesinden benzin alan bakanlıklar, alımı kesti. Ticaret Odası başkanlığı sona erdi. Sınai Bankası idare meclisinden istifa ettirildi. Maliye işlerini takibe aldı
Şimdi "yeni adamlar"ın devri başlıyordu.
DP'ye de gizlice yardım yapması istenince "kerhen" kabul etti.
15 Ekim 1953 günü Başbakan Menderes'e çıktı. O görüşmenin notlarına bakılırsa Başbakan'a "Günahım CHP'li olmak mı?" dedi.
O, General Electric'le anlaşmışken gizli bir el Philips'i himaye etmiş, 2 milyon ampulü lisanssız gümrükten çekmişti.
Menderes "Bu el kimdir?" diye sordu.
Koç, "Bilmiyorum, ama Mahmut Baler'in adı geçiyor" dedi.
Koç çıkışta sekreterine şu cümleyi yazdırdı:
"Bu ziyaretim faideli oldu. Rakiplerin her hususta çalıştıkları anlaşılıyor."
Ama baskılar bitmedi.
1954 seçimi yaklaşırken DP kendisinden yine para yardımı istedi. Oysa o CHP'ye yardım yapıyordu.
Bir yanda kendi partisi, diğer yanda iktidar partisi... Arada kalmıştı.
Yardım yapmazsa işlerinin zora gireceği belliydi. Dosyasındaki belgelere göre yardım vermeyi kabul etti. "Bunu CHP'den gizli olarak başka bir isim altında yapmaya karakterinin müsait olmadığını" söyledi.
"Gizli tutalım, ama ben CHP'ye haber vereyim" dedi.
1954'te CHP'ye de DP'ye de 100'er bin lira verdi.
İnönü'den gelen teşekkür mektubu hâlâ arşivinde duruyor.
Menderes ise minnettarlığını 1956'da Koç için Henry Ford'a bir tavsiye mektubu yazarak gösterdi. Koç, dönüşte ona kalem hediye getirdi.
1957 seçimi yaklaşınca siyaset yine yüzünü Koç'a döndü.
O seçim kampanyasında Menderes "Bütün zenginler CHP'lidir. Koç da onlardandır. Biz fakiriz" demişti.
Üzerine bir de benzin karaborsası yaptığı söylentisi çıkınca Menderes "Çağırın şu Koç'u haddini bildirelim" dedi. Koç tutuklu gibi gitti, izah etti, "Bu ihbarı yapanlar utansın" dedi.
Seçime 2 hafta kala İnönü'ye bir mektup yazıp "Birçok CHP'li tüccar DP'ye geçti, ben CHP'li kaldım. Ama mücadeleden yoruldum" dedi.
Ankara Valisi Kemal Aygün'e "CHP'ye 100 bin, DP'ye 200 bin verdiğini" bildirdi.

'Kullanır atarlar'
Ancak DP'ye girmediği için kredileri kesilmeye başlamıştı.
CHP'den istifayı düşünmeye başladı. Tuttuğu notlara göre bunu öneren İmar İskân Bakanı Medeni Berk'e şöyle dedi:
"Şimdi girersem 'Keratanın gözü doymadı, kazandığı yetmedi, para kazanmak için bunu yaptı' derler. CHP'de faal vazifem yok. Başbakan'ın emrine amadeyim."
Ancak Başbakan kendisini kabul etmedi. Bıçak kemiğe dayanmıştı. O ara İnönü'den haber geldi:
"Koç dikkatli olsun. Kendisine sonra çok acırım. Adını, değerini düşürürler, sonra atarlar."

'Benden sevgini esirgeme'
Nihayet Menderes'le görüştü. 23 Kasım 1958 tarihli bu görüşmede kendisini DP'ye davet eden Başbakan'a söylediklerini, özel notlarına şöyle kaydedecekti:
"Son derece heyecanlıydım. Heyecanımı anladı. 'Daima emrine amadeyim. Bulunduğunuz mevki politik bir mevkidir. Ben DP'den ziyade size bağlıyımdır. Bir gün bir hizmetin, bir emrin olursa kötü zamanlarda yanınızda kalacak 3 dosttan birisi olacağım. Benden sevgini ve muhabbetini esirgeme. Beni affet, beni mazur gör' dedim."

Yağmurdan kaçarken...
Bir yandan İnönü "Dayansın" diye haber yolluyor, öte yandan Menderes, "DP'ye girmemekte ısrar edersen sana büyük zarar verebilirler" diyordu.
Sonunda dayanamadı.
1960 başında Menderes'e gidip "Emirlerinizi aldım, CHP'den çekileceğim. Hiçbir partiye girmeden bağımsız kalacağım" dedi.
10 Mart 1960 günü CHP'ye istifa mektubunu gönderdi.
Bir hafta sonra da DP'ye 500 bin lira verdi.
İsmet Paşa haberi alınca şöyle dedi:
"İnşallah yağmurdan kaçarken doluya tutulmaz."

2.5 ay kala istifa
Tam da öyle oldu.
10 yıl baskılara direnen Koç, CHP'den istifa ettikten 2.5 ay sonra DP devrildi.
Bu kez askeri yönetime DP'ye yaptığı yardım nedeniyle hesap verecek, Yüce Divan'da "DP'ye girmem için gizli tehdit vardı" diyecekti.
Bir yandan da DP'ye giren tüccarları hedef alan askerleri yatıştırmaya çalışacak ve halkın alyanslarını bağışladığı dönemde yeni yönetim için Hazine'ye 26 kilo külçe altın verecekti.